Zachowek dla dziecka pominiętego w testamencie - jak go obliczyć i dochodzić?

Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.) „zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

„Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”

Zachowek jest zatem roszczeniem, którego można dochodzić przed sądem, przysługującym zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, niepowołanym do dziedziczenia testamentowego wskutek pozostawienia przez spadkodawcę niekorzystnego dla nich testamentu, o wypłatę wartości części udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym (w przypadku braku testamentu).

Jak obliczyć wysokość zachowku?

W zdecydowanej większości przypadków z zachowkiem mamy do czynienia przy dziedziczeniu testamentowym, to znaczy wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament i powołał do dziedziczenia testamentowego tylko jednego krewnego, odsuwając tych pozostałych od dziedziczenia w ogóle.

Mając powyższe na uwadze, stwierdzić należy, że Pani jako córce zmarłego ojca pozbawionej udziału w spadku po nim – wskutek pozostawienia przez niego niekorzystnego dla Pani testamentu – przysługuje od konkubiny zmarłego zachowek, zgodnie z cytowanym wyżej art. 991 § 1 K.c.

Aby obliczyć wysokość zachowku, należy najpierw obliczyć udział każdego ze spadkobierców przy dziedziczeniu ustawowym.

Jeżeli Pani ojciec nie sporządziłby testamentu na korzyść konkubiny, to cały spadek dziedziczyłaby Pani. Wobec tego należny zachowek po ojcu wynosi odpowiednio dla Pani albo 2/3 (1 x 2/3) – jeśli była Pani w chwili śmierci ojca trwale niezdolna do pracy, albo 1/2 (1 x 1/2) w pozostałych przypadkach.

Zwracam uwagę, że roszczenie o zachowek, tak jak każde roszczenie majątkowe (tzn. posiadające wymierną wartość materialną), podlega przedawnieniu (art. 117 § 1 K.c.). Oznacza to, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że wyraźnie zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia.

Zgodnie z przepisem art. 1007 § 1 K.c. „roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu”.[PRZYCISK_2}

Określenie schedy spadkowej na potrzeby obliczenia zachowku

Trzeba bowiem pamiętać, że bardzo istotne podczas ustalania zachowku jest określenie wartości schedy, od której będzie on wyliczony. Od tego zależy, jaki komu przysługuje zachowek, kto i ile ma komu dopłacić. Na tę wartość składa się nie tylko to, co spadkodawca pozostawił w chwili śmierci. Uwzględnia się także wartość darowizn i to nawet poczynionych na rzecz osób obcych.

Jak stwierdził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 7.07.1964 r. (sygn. akt I CR 691/62), „wartość aktywów spadkowych równa zeru nie musi wyłączać możliwości dochodzenia zachowku przez uprawnionego. Podstawę obliczenia zachowku może bowiem wówczas stanowić wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, jeżeli zachodzą podstawy doliczenia określone w art. 993-995 K.c. Zgodnie z art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę”.

Zawsze dolicza się do wartości spadku wszystkie darowizny uczynione na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku bez względu na to, kiedy ich dokonano.

Reasumując, niewątpliwie jest Pani uprawniona do zachowku po śmierci Pani ojca. Ma Pani zatem 5 lat od otwarcia testamentu, żeby wystąpić do konkubiny z roszczeniem o zapłatę zachowku.

Powinna Pani w pierwszej kolejności sprawdzić w sądzie, czy testament został już ogłoszony i kto zgodnie z jego treścią dziedziczy oraz czy zostało już przeprowadzone postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po Pani ojcu. Gdyby okazało się, że faktycznie cały spadek został przepisany w testamencie konkubinie Pani ojca to będzie mogła Pani wystąpić do niej z pismem o dobrowolne wypłacenie na Pani rzecz zachowku. Jeżeli konkubina się nie zgodzi to powinna Pani wnieść sprawę do sądu.

Przykłady

Rozprawa o zachowek po matce

Anna, po śmierci swojej matki, odkrywa, że cały majątek został przekazany w testamencie jej bratu, Pawłowi. Anna, będąc pominiętą w testamencie, decyduje się dochodzić swojego prawa do zachowku, wynoszącego połowę tego, co by jej przypadało, gdyby dziedziczyła ustawowo. Po konsultacji z adwokatem, składa do sądu wniosek o zapłatę zachowku, powołując się na wartość majątku spadkowego oraz na darowizny dokonane przez matkę na rzecz Pawła przed śmiercią, które również powinny być uwzględnione przy obliczaniu wysokości zachowku.

Dochodzenie zachowku przez wdowca

Krzysztof, mąż zmarłej Elżbiety, dowiaduje się po jej śmierci, że w testamencie ustanowionym na kilka dni przed śmiercią, cały majątek został przekazany fundacji charytatywnej. Jako wdowiec, Krzysztof ma prawo do zachowku, który wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał, gdyby dziedziczył ustawowo. W związku z tym Krzysztof zgłasza roszczenie do sądu, domagając się wyliczenia wartości spadku oraz zobowiązania fundacji do wypłaty należnego mu zachowku.

Sprawa o zachowek dla nieletniej córki

Tomasz zmarł, pozostawiając testament, w którym cały swój majątek zapisał swojej nowej partnerce. Jego 12-letnia córka z poprzedniego małżeństwa, Marta, jest reprezentowana przez swoją matkę w sprawie o dochodzenie zachowku. Jako małoletnia, Marta ma prawo do 2/3 wartości udziału, który by jej przypadał, gdyby dziedziczyła po ojcu ustawowo. Matka Marty, po ustaleniu wartości spadku oraz ewentualnych darowizn dokonanych przez Tomasza na rzecz jego partnerki, wnosi do sądu o zapłatę zachowku, aby zabezpieczyć przyszłość finansową swojej córki.

Podsumowanie

Zachowek stanowi istotne zabezpieczenie praw finansowych osób bliskich spadkodawcy, które zostały pominięte w testamencie. W przypadku braku przewidzenia dla nich spadku, prawo umożliwia dochodzenie przez nie odpowiedniej części majątku spadkowego, odpowiadającej ich potencjalnemu udziałowi przy dziedziczeniu ustawowym. Wartość zachowku zależy od stopnia pokrewieństwa oraz zdolności do pracy uprawnionego, a jego obliczenie uwzględnia wartość majątku spadkowego oraz ewentualne darowizny.

Oferta porad prawnych

Potrzebujesz pomocy w uzyskaniu zachowku? Skorzystaj z naszych usług porad prawnych online oraz profesjonalnej pomocy w przygotowywaniu pism procesowych. Nasi doświadczeni prawnicy są do Twojej dyspozycji, aby wspierać Cię na każdym etapie postępowania spadkowego. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7.07.1964 r.,sygn. akt I CR 691/62