• Data: 2024-04-19 • Autor: Iryna Kowalczuk
Mąż mój ma dwoje dzieci z poprzedniego małżeństwa, a ja jedno. Mamy także dwójkę wspólnych dzieci. Wszyscy są już dorośli i mają swoje rodziny. Jednak dwójka dzieci męża z pierwszego małżeństwa nie utrzymuje z nami od ponad 25 lat żadnych kontaktów. Mąż nie chciałby, by uczestniczyli w spadku po nim (mieszkanie), dlatego chcielibyśmy wiedzieć, jak wyłączyć jego dzieci z dziedziczenia.
Jak rozumiem, Pani mąż chce, aby po jego śmierci nie zostały powołane do dziedziczenia jego dzieci z pierwszego małżeństwa oraz żeby nie miały one prawa do tzw. zachowku.
Jeśli Pani mąż sporządzi testament na wypadek swojej śmierci lub poczyni darowiznę, pomijając jego dzieci z poprzedniego małżeństwa, to będziemy wówczas mieli do czynienia z tzw. zachowkiem.
Krąg osób uprawnionych do zachowku reguluje art. 991 Kodeksu cywilnego (K.c.):
„§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia”.
Dopiero w sytuacji, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w jeden z powyższych sposobów, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.
O zachowku możemy mówić jedynie po śmierci spadkodawcy. Tak więc po śmierci Pani męża dzieci męża będą mogły domagać się zachowku od zapisanego w testamencie majątku na rzecz np. Państwa wspólnych dzieci lub od ewentualnej darowizny, jeśli Pani mąż takiej dokona na rzecz Państwa wspólnych dzieci lub Pani dziecka z poprzedniego małżeństwa.
Art. 992. K.c. „Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni”.
Prawo polskie przewiduje trzy możliwości, żeby móc uchronić się przed wypłatą ewentualnego zachowku.
Sposób 1 – umowa dożywocia (art. 908 § 1 K.c.).
Umowa dożywocia jest najlepszym sposobem, żeby uchronić się przez wypłatą zachowku.
Według art. 908 § 1 Kodeksu cywilnego (K.c.), jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (to jest właśnie umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym.
Stosownie do art. 908 § 2 K.c., jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia.
Z przepisów Kodeksu cywilnego wynika, że strony umowy dożywocia mogą swobodnie kształtować treść obowiązków nakładanych na nabywcę nieruchomości w związku z umową dożywocia. W umowie dożywocia strony same określają, co należy rozumieć pod pojęciem dożywotniego utrzymania. Dopiero w braku postanowień umownych wchodzą obowiązki określone w art. 908 Kodeksu cywilnego.
Umowa dożywocia nie jest bezpłatnym przysporzeniem (darowizną) i dlatego, jeżeli zostanie zawarta, dzieci z poprzedniego małżeństwa nie będą mogły żądać zachowku od wartości nieruchomości zbytej na rzecz np. Państwa wspólnych dzieci tą umową (co miałoby miejsce w przypadku zwykłej darowizny czy dziedziczenia testamentowego).
Wartości nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia, nie dolicza się do substratu zachowku. Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną, i również przy liberalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia. Tak też stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z 19 lipca 2006 r., VI ACa 99/2006.
Nawet w razie obiektywnej niewspółmierności świadczeń nie ma tutaj częściowej darowizny (Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa o dożywocie, Warszawa 1971, s. 56 i n.; Z. Radwański, w: „System Prawa Prywatnego”, t. 8, „Prawo zobowiązań – część ogólna”, Warszawa 2004, s. 618. Odmiennie J. Hubert, Darowizna połączona z dożywociem, PN 1948, t. I, s. 451-452; J. Korzonek, Glosa do orzeczenia SN z 28 czerwca 1945 r., C I 5/45, PiP 1946, nr 5-6, s. 185; W. Hans, Dożywocie w nowym kodeksie cywilnym, NP 1965, nr 4, s. 377).
Zawarcie umowy dożywocia jest najlepszym sposobem na uniknięcie zapłaty zachowku po śmierci Pani męża.
Sposób 2 – wydziedziczenie spadkobiercy, tj. pozbawienie go prawa do zachowku.
Wydziedziczenie jest uregulowane w art. 1008 K.c. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawnieni:
Jak wynika z przytoczonego przepisu, wydziedziczenie może zostać dokonane jedynie w testamencie. Nieważność tego dokumentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia.
Ważność i skuteczność wydziedziczenia zależy od:
To, czy oświadczenie o wydziedziczeniu jest ważne i skuteczne, ocenia sąd np. w postępowaniu o zapłatę zachowku.
Artykuł 1008 K.c. zawiera szczegółowe oraz wyczerpujące wyliczenie przyczyn wydziedziczenia. Jak zatem należy rozumieć i interpretować wydziedziczenie?
Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy, w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza prowadzenie wbrew woli spadkodawcy nagannego trybu życia (przykładowo: alkoholizm, narkomania). Podkreślić należy, że ustawową przyczyną wydziedziczenia jest postępowanie wbrew woli spadkodawcy i w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego w sposób uporczywy. Przesłanka ta jest spełniona, gdy zachowanie wydziedziczonego bądź jest długotrwałe, bądź wydziedziczony dopuszcza się wielokrotnie nagannych zachowań. Zdarzenie o charakterze jednorazowym, czy stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia spadkobiercy.
Oceny, kto jest osobą najbliższą spadkodawcy – w ramach przesłanki dopuszczenia się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci – należy dokonywać z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Nie można określić jakiegokolwiek zamkniętego katalogu takich osób. Umyślność przestępstwa oznacza, że zamiar sprawcy ukierunkowany był na jego popełnienie, a zatem przestępstwo nie było przypadkowe.
W pojęciu uporczywego zaniedbywania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. obowiązków alimentacyjnych czy obowiązku opieki nad spadkodawcą) mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (tak wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/2000). Co do pojęcia „uporczywości” – zostało ono wyjaśnione powyżej.
Okoliczności, o których pisze Pani w pytaniu – dzieci nie interesują się ojcem i nie utrzymują kontaktów od wielu lat, mogą spełniać przesłanki wydziedziczenia określone w art. 1008 pkt 3 K.c., a więc uporczywego niedopełniania przez dzieci obowiązków rodzinnych względem ich ojca.
Jeżeli Pani mąż wymaga np. pomocy w związku z chorobą, a dzieci od dłuższego czasu nie tylko nie pomagają mu w życiu codziennym, a nawet nie utrzymują z nim kontaktu, to jest oczywiste, że zaniedbują one swoje obowiązki wobec Pani męża. Pani mąż nie ma żadnego wsparcia ze strony swoich dzieci, choćby psychicznego.
Niedopełnianie obowiązków rodzinnych może się przejawiać brakiem udziału dzieci w życiu Pani męża, chociażby poprzez składanie wizyt w jego miejscu zamieszkania czy okazywaniu mu zainteresowania. Jeżeli takie postępowanie dzieci trwa wiele lat, a dodatkowo wywołuje u Pani męża żal i poczucie krzywdy, to może być uznane za uporczywe niewypełnianie wobec Pani męża obowiązków rodzinnych przez jego dzieci.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt. II CKN 1397/2000 (LexPolonica nr 377439), w pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych.
W sprawie ważne będą także przyczyny powodujące, że dzieci Pani męża nie pomagają jemu, nie wspierają, ani nie utrzymują z Pani mężem kontaktów.
Długotrwałe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi być spowodowane okolicznościami, które leżą po stronie spadkobiercy (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. akt. VI ACa 768/2007, LexPolonica nr 1719495).
Stosownie do art. 1009 K.c, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005, LexPolonica nr 390926).
W kwestii wydziedziczenia należy pamiętać, że samo wskazanie w testamencie, że spadkodawca wydziedzicza spadkobiercę i podanie przyczyny wydziedziczenia nie jest wystarczające dla skuteczności wydziedziczenia. Dla skuteczności wydziedziczenia koniecznym jest, aby przyczyny będące podstawą wydziedziczenia istniały w rzeczywistości.
Jeżeli więc spadkodawca w testamencie wydziedzicza jakąś osobę, lecz wskazane przez niego w testamencie przyczyny nie mają faktycznie miejsca, wówczas wydziedziczenie nie będzie skuteczne i osoba według testamentu wydziedziczona będzie mogła skutecznie ubiegać się o zachowek.
Po śmierci Pani męża jego dzieci mogą domagać się ustalenia, że zawarte w testamencie wydziedziczenie jest bezskuteczne. W szczególności mogą one wykazywać, że okoliczności wydziedziczenia wskazane w testamencie nie istniały lub że te okoliczności nie leżą po ich stronie (a np. po stronie spadkodawcy czyli Pani męża).
W sprawie powinna Pani pamiętać, iż w sytuacji, w której dzieci męża będą miały swoje dzieci i dalszych zstępnych w chwili śmierci męża, to jeżeli wydziedziczenie zawarte w testamencie będzie skuteczne, o zachowek będą mogły wystąpić dzieci wydziedziczonych.
Jak stanowi bowiem art. 1011 K.c. – zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Jeżeli dzieci męża posiadają już swoje dzieci, to je również powinien Pani mąż wydziedziczyć w testamencie.
Sposób 3 – zrzeczenie się dziedziczenia po śmierci Pani męża.
Zrzeczenie takie może być dokonane wyłącznie przez umowę w formie aktu notarialnego.
Według art. 1048 Kodeksu cywilnego: „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.
Stosownie do art. 1049 § 1 Kodeksu cywilnego: „Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej”. Według § 2 tego artykułu zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Do zawarcia umowy o zrzeczenie się spadku konieczna jest wola zarówno spadkodawcy, jak i spadkobiercy (spadkobierców).
1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 lipca 2006 r., VI ACa 99/2006
3. Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/2000
4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. akt. VI ACa 768/2007
5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005
Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.
Zapytaj prawnika - porady prawne online
Zapytaj prawnika
