Jak uniknąć płacenia zachowku po darowiznie mieszkania?

Oświadczenie darczyńcy o zwolnieniu darowizny ze schedy spadkowej a zachowek

Oświadczenie darczyńcy, że zwalnia darowiznę z obowiązku zaliczenia jej na poczet schedy spadkowej, nie ma znaczenia dla kwestii zachowku. W szczególności zwolnienie z obowiązku zaliczenia na schedę spadkową nie powoduje, że darowizny tej nie dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku należnego uprawnionym.

Co uwzględnia się przy obliczaniu zachowku?

Zaliczanie darowizn na schedę spadkową i zaliczanie darowizn do spadku przy ustalaniu zachowku to dwie różne kwestie.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 stycznia 2002 r. (sygn. akt. III CKN 503/2000; LexPolonica, nr 388013), zaliczenie korzyści uzyskanej przez spadkobiercę od spadkodawcy na schedę spadkową stanowi jedynie pewną operację rachunkową wpływającą na sposób dokonania działu spadku, nie zmienia zaś stanowiska prawnego spadkobiercy w stosunku do osób trzecich. Jest ono przeprowadzane tylko między spadkobiercami i nie działa na zewnątrz.

Należy wyraźnie podkreślić, iż Kodeks cywilny (dalej – K.c.) nie przewiduje możliwości zwolnienia darowizny z zaliczania do spadku przy obliczaniu zachowku.

Przy obliczaniu zachowku do spadku dolicza się wszystkie darowizny prócz drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych oraz darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub osobami uprawnionymi do zachowku dokonanych przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy), co wynika z art. 993 i 994 K.c.

Według art. 993 K.c. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Art. 994 § 1 K.c. wskazuje natomiast, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Jaką umową przepisać nieruchomość żeby nie wliczała się do spadku po śmierci darczyńcy?

Zapis w akcie notarialnym będzie miał zastosowanie przy dziale spadku, jeśli ojciec pozostawi po swojej śmierci jakiś majątek i będzie on podlegał dziedziczeniu ustawowemu między Panem a Pańską siostrą. Jednakże nie będzie miał on znaczenia przy zachowku.

Gdyby zawarł Pan z ojcem umowę o dożywocie, a nie umowę darowizny, to wówczas podarowanego mieszkania nie można by zaliczyć do spadku po ojcu. Umowa o dożywocie, która polega na przeniesieniu własności nieruchomości w zamian za zapewnienie zbywcy dożywotniego utrzymania, jest czynnością prawną odpłatną i w żadnym wypadku nie może zostać uznana za bezpłatne przysporzenie. Tym samym własności mieszkania nie można by zaliczyć na poczet spadku po Pańskim ojcu.

Niestety, jako że ojciec przeniósł już umową darowizny własność mieszkania na Pana, nie może ponownie przenieść tej własności umową o dożywocie. W szczególności nie może zawrzeć notarialnej umowy o dożywociu, która byłaby związana z wcześniejszą darowizną. Ojciec nie jest już właścicielem nieruchomości, którą podarował Panu.

Czy można zmienić umowę darowizny na umowę o dożywocie?

Nie ma możliwości prawnej „zmodyfikowania” umowy darowizny, w szczególności przez wskazanie, że nie była to umowa darowizny, ale umowa o dożywocie. Nawet gdyby Pan przeniósł na ojca z powrotem własność mieszkania, a następnie ojciec zawarł z Panem umowę o dożywocie, umowa darowizny, która była pierwsza, byłaby brana pod uwagę. Darowizna ta została już bowiem wykonana.

Teoretycznie ojciec mógłby odwołać darowiznę. Jednak – stosownie do art. 898 § 1 K.c. – darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Aby odwołać skutecznie darowiznę, musiałby Pan wykazać się wobec ojca rażącą niewdzięcznością, ale nic podobnego – jak rozumiem – się nie wydarzyło.

Jeżeli nawet Pańskiemu ojcu udało się odwołać darowiznę, a następnie przenieść własność nieruchomości na Pana rzecz, to Pańska siostra z łatwością mogłaby wykazać, że odwołanie darowizny było czynnością prawną zmierzającą do obejścia prawa (dokonaną w celu pozbawienia jej jako spadkobierczyni prawa do ubiegania się o zachowek). Nielogiczne bowiem byłoby odwołanie przez ojca darowizny z powodu rażącej niewdzięczności syna, a następnie ponowne przeniesienie własności nieruchomości na jego rzecz.

Jak spadkodawca może uchronić spadkobiercę przed płaceniem zachowku?

Obecnie pozostają Panu jedynie następujące sposoby, żeby uniknąć zapłaty zachowku.

Po pierwsze możliwe jest wydziedziczenie, czyli pozbawienie przez spadkodawcę (czyli ojca) prawa do zachowku spadkobiercy, w tym wypadku Pańskiej siostry. Powinno ono znaleźć się w testamencie. Wydziedziczenie może nastąpić, gdy uprawniony do zachowku (czyli Pańska siostra):

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jeżeli powyższe przesłanki nie występują, to wydziedziczenie nie będzie skuteczne i Pańska siostra będzie mogła domagać się zachowku od Pana.

Zrzeczenie się dziedziczenia przez jednego ze spadkobierców

Mógłby Pan uniknąć zapłaty zachowku również wtedy, gdyby siostra zrzekła się dziedziczenia po Pańskim ojcu. Zrzeczenie takie może być dokonane wyłącznie przez umowę, jaką siostra mogłaby zawrzeć z ojcem.

Według art. 1048 K.c.: „Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Stosownie do art. 1049 § 1 K.c.: „Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej”. Według § 2 tego artykułu zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.

Do zawarcia umowy o zrzeczenie się spadku konieczna jest wola zarówno spadkodawcy, jak i spadkobiercy. Jeżeli Pańska siostra nie zechce zrzec się spadku po ojcu, to nadal będzie spadkobiercą ustawowym i będzie mogła dochodzić zachowku.

Jeśli wydziedziczenie siostry i zrzeczenie się przez nią dziedziczenia nie wchodzi w grę w Pańskiej sprawie, to niestety będzie się Pan musiał po śmierci ojca liczyć z zapłatą zachowku. Siostra będzie mogła domagać się zachowku w ciągu 5 lat od dnia otwarcia spadku (którym jest dzień śmierci spadkodawcy) lub ogłoszenia testamentu (jeśli ojciec taki pozostawi).

Jak obliczyć zachowek?

Sposób na wyliczenie zachowku jest następujący:

Wartość spadku ustalona dla potrzeb obliczenia zachowku (wartość spadku + wartość darowizn) × (razy) udział danego spadkodawcy wynikający z dziedziczenia ustawowego × (razy) ułamek należnego zachowku (1/2* lub 2/3**) – (minus) darowizny (lub wartość spadku który otrzymał uprawniony do zachowku w spadku) dla uprawnionego do zachowku = wartość zachowku.

W Pana przypadku ważny jest również art. 995 K.c. Zgodnie z tym przepisem „wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku”.

To znaczy – bierze się pod uwagę to, ile nieruchomość jest warta teraz, ale w stanie, w którym była w czasie dokonywania darowizny (nie dolicza się więc żadnych ewentualnych remontów, które podniosły wartość darowanej nieruchomości).

W tym miejscu pragnę zwrócić uwagę na argumenty, których może Pan użyć do obrony w ewentualnym procesie sądowym o zachowek. Mianowicie w przedmiotowej sprawie istotny jest fakt, że cześć pieniędzy na zakup mieszkania pochodziła od Pana.

Uważam, że fakt ten powinien być przez Pana zgłoszony w ewentualnym postępowaniu sądowym i wzięty pod uwagę przez sąd przy ustalaniu wysokości zachowku. Oczywiście będzie Pan musiał wykazać przed sądem za pomocą wszelkich dozwolonych środków dowodowych (np. w postaci zeznań świadków, dowodów przelewów bankowych itp.), że część pieniędzy na wykup lokalu pochodziła od Pana.

* Zachowek w wysokości 1/2 należy się wówczas, gdy uprawniony do zachowku w chwili śmierci spadkodawcy był pełnoletni lub zdolny do pracy.

** Zachowek w wysokości 2/3 należy się wówczas, gdy uprawniony do zachowku w chwili śmierci spadkodawcy był niepełnoletni lub niezdolny do pracy.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2002 r. sygn. akt. III CKN 503/2000

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.