Dziedziczenie po ojcu - jak podzielić majątek i wyjaśnić wątpliwości?

Zgodnie z polskim systemem prawa dziedziczyć możemy albo na podstawie testamentu, albo na podstawie zasad przewidzianych w Kodeksie cywilnym (K.c.). Regulacje prawne dotyczące spadków zawiera księga IV Kodeksu cywilnego pt. Spadki.

Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, stosownie do przepisów, jak poniżej:

W pierwszej kolejności do spadku są powołani małżonek i dzieci spadkodawcy.

Kto dziedziczy po zmarłym mężu i ojcu?

Jeżeli Pana ojciec nie pozostawił testamentu, to po jego śmierci cały majątek dziedziczą żona i dzieci w częściach równych, jednakże część przypadająca dla małżonka nie może być mniejsza niż 1/4. Tak więc w Pana sytuacji Pana mama odziedziczy po swoim mężu 1/4 spadku, natomiast czworo dzieci podzielą między siebie pozostałe 3/4 spadku.

Aby uregulować sprawy spadkowe po Pana ojcu, w pierwszej kolejności powinien Pan (jak również pozostałe Pana rodzeństwo wraz z mamą) zostać uznany za spadkobiercę – czyli uzyskać potwierdzenie nabycia spadku. Dopiero później mogą Państwo dzielić, przepisywać lub sprzedawać pozostawiony przez ojca majątek (w odrębnym postępowaniu o dział spadku połączony z działem majątku wspólnego małżeńskiego).

Stwierdzenia nabycia spadku można dokonać w sądzie lub przed notariuszem (wtedy otrzymuje się tzw. akt poświadczenia dziedziczenia).

Postępowanie sądowe o stwierdzenie nabycia spadku

Postępowanie mające doprowadzić do stwierdzenia nabycia spadku wszczyna się poprzez złożenie w sądzie rejonowym, właściwym ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, wniosku o stwierdzenie nabycia spadku.

Jakie dokumenty dołączyć do wniosku o stwierdzenie dziedziczenia?

Pomimo zamieszczenia we wniosku informacji, które osoby znajdują się w kręgu spadkobierców, sąd z urzędu bada, czy wymieniono wszystkich uczestników postępowania. Ustala również, czy spadkodawca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Po złożeniu testamentu sąd dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia.

Cała procedura stwierdzenia nabycia spadku kończy się wydaniem przez sąd postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, w którym zostają ustalone udziały poszczególnych spadkobierców w spadku.

Od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku należy wnieść opłatę. Opłata ta jest stała i wynosi 50 zł.

Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, po 21 dniach od wydania postanowienia spadkobiercy, powinien Pan złożyć stosowne deklaracje podatkowe w urzędzie skarbowym. Żeby zostać zwolnionym z podatku od spadków i darowizn, spadkobierca musi w ciągu 6 miesięcy od uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku zgłosić nabycie spadku do urzędzie skarbowym.

Notarialne poświadczenie dziedziczenia

Od marca 2009 r. drugim sposobem na potwierdzenie przez spadkobiercę prawa do spadku jest notarialne poświadczenie dziedziczenia. Taki dokument ma taką samą moc prawną, jak prawomocne postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Warto pamiętać, że akt poświadczenia dziedziczenia może sporządzić każdy notariusz i nie ma tutaj znaczenia ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy (jak to jest w postępowaniu sądowym). Spadkobiercy nie muszą składać żadnych wniosków oraz pism procesowych.

Wybór notariusza zapewnia sprawne, szybkie, łatwiejsze, a przede wszystkim mniej sformalizowane postępowanie.

Na początek należy umówić się na spotkanie z notariuszem. Można to zrobić osobiście lub telefonicznie. Notariusz informuje o tym, jakie dokumenty trzeba ze sobą zabrać, aby móc poświadczyć dziedziczenie (m.in. akt zgonu spadkodawcy, akty urodzenia i małżeństwa potencjalnych spadkobierców, testament, gdy dziedziczenie jest na jego podstawie).

W kancelarii notarialnej spotykają się wszystkie osoby, które mogą być brane pod uwagę jako spadkobiercy. Notariusz w obecności spadkobierców testamentowych oraz ustawowych, a także osób, które mogą być brane pod uwagę jako spadkobiercy ustawowi, sporządza protokół dziedziczenia (będzie to akt notarialny).

Stanie się tak tylko wtedy, gdy między spadkobiercami nie będzie sporu o spadek (o to, kto jest spadkobiercą, a nie co kto ma dostać ze spadku – to rozstrzyga inny akt, dotyczący działu spadku).

Gdy spadkodawca zostawił po sobie testament, to notariusz go otwiera i ogłasza. W przypadku poświadczenia dziedziczenia, które następuje przed upływem sześciu miesięcy od daty śmierci spadkodawcy, spadkobiercy składają oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.

Notariusz sporządzi na podstawie protokołu dziedziczenia akt poświadczenia dziedziczenia. Określi on krąg spadkobierców oraz ich udziały w dziedziczonym majątku. Nabierze on mocy prawnej dopiero, gdy zostanie on zarejestrowany w elektronicznym rejestrze poświadczeń dziedziczenia.

Spadkobiercy muszą też udać się do urzędu skarbowego w celu rozliczenia się z podatku spadkowego lub skorzystać z przysługującego zwolnienia.

Ile kosztuje poświadczenie dziedziczenia przez akt notarialny?

Poświadczenie dziedziczenia u notariusza kosztuje 150 zł (100 zł protokół dziedziczenia, 50 zł sporządzenie aktu poświadczenia). Cena jest taka sama bez względu na liczbę osób, które biorą udział w tej czynności. Należy do tego dodać jeszcze 23% podatku VAT.

Opłaty nie obejmują jednak kosztów, które są związane z wypisem aktów poświadczenia dziedziczenia. Każdy spadkobierca, którego dotyczy sprawa, może żądać wypisów aktu w dowolnej liczbie. Taki wypis kosztuje 6 zł netto od każdej strony dokumentu.

Następnie należy dokonać działu spadku i zniesienia współwłasności. Można to zrobić w sądzie lub przed notariuszem. Przy tym przed notariuszem procedura będzie droższa.

Stosownie do przepisu art. 1037 § 1: „dział spadku może nastąpić bądź na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami, bądź na mocy orzeczenia sądu na żądanie któregokolwiek ze spadkobierców”. Do podziału majątku wspólnego małżeńskiego również stosuje się przepisy dotyczące działu spadku.

Jeśli pomiędzy spadkobiercami będzie istnieć konflikt, to nie da się przeprowadzić zgodnego, umownego działu spadku połączonego z podziałem majątku wspólnego małżeńskiego, dlatego pozostanie droga sądowa.

Po stwierdzeniu nabycia spadku może Pan wystąpić do sądu z wnioskiem o dział spadku i podział majątku wspólnego małżeńskiego Pana rodziców. Z takim wnioskiem mogą też wystąpić pozostali spadkobiercy.

Gdzie się udać z wnioskiem o dział spadku?

Z wnioskiem o dział spadku na podstawie zgodnego projektu stron można wystąpić przed sądem razem w wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku (opłata od tego wniosku wynosi 50 zł). Pozwala na to przepis art. 681 Kodeksu postępowania cywilnego (K.p.c.), stosownie do którego: „jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego, stosując przepisy rozdziału 8”.

We wniosku musi Pan zaproponować swój sposób podziału spadku, chyba że porozumie się Pan z innymi spadkobiercami co do działu spadku. W takiej sytuacji do wniosku należy dołączyć zgodny projekt działu spadku (powinien być podpisany przez wszystkich spadkobierców).

W Pana przypadku ten zgodny projekt może sprowadzać się do wymienienia przedmiotów wchodzących w skład spadku po zmarłym ojcu oraz wskazania, komu i w jakiej części przypadną wraz z ewentualną spłatą lub bez spłaty pozostałych spadkobierców.

Jeżeli wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po Pana ojcu oraz wniosek o dział spadku na podstawie zgodnego projektu stron zostanie złożony łącznie, to jeżeli sąd nie będzie miał żadnych wątpliwości co do składu spadku oraz jego wartości (stosownie do art. 684 K.p.c.: „skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd”), to istnieje duża szansa, że postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku oraz dziale spadku zapadną na pierwszej rozprawie.

Koszt umowy notarialnej o dział spadku

Mogą również Państwo zawrzeć umowę o dział spadku w formie notarialnej. Wówczas opłata notarialna uzależniona będzie od wartości przedmiotu podziału (będzie brana pod uwagę wartość spadku podlegającego działowi).

Maksymalna stawka taksy notarialnej jest zależna od wartości majątku podlegającego działowi i wynosi od wartości:

Powyższe kwoty są kwotami maksymalnymi, jakie może naliczyć notariusz. Do powyższych kwot notariusz doliczy 22% podatku VAT.

Dlatego biorąc pod uwagę powyższe stawki taksy notarialnej i podatek VAT, należy stwierdzić, że dział spadku dokonany w formie aktu notarialnego będzie tańszy od sądowego działu spadku na podstawie zgodnego projektu stron tylko wówczas, jeżeli wartość spadku po Pana mamie będzie mniejsza niż 7780 zł. W tym wypadku opłata notarialna wyniesie 243,40 zł, z VAT będzie to kwota 299,38 zł.

Podane wyżej stawki opłaty notarialnej są stawkami maksymalnymi. Można negocjować z notariuszem niższą taksę.

Wysokość opłaty sądowej w sprawie o dział spadku wynosi (zgodnie z art. 51 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych) to:

Jak Pan widzi, tańszy, ale mogący trwać dłużej (z uwagi na terminy sądowe), jest podział spadku w sądzie.

Jeżeli między Państwem nie dojdzie do porozumienia (jak wynika z Pana pytania, największe problemy będą zapewne z mamą), wówczas powinien Pan złożyć do sądu wniosek o dział spadku z własnym sposobem podziału majątku ojca między spadkobierców, a w trakcie postępowania sądowego sąd będzie decydował, co komu się należy.

Do chwili osiągnięcia pełnoletniości przez Pana brata jego majątkiem, a więc także udziałem odziedziczonym po zmarłym ojcu, będzie zarządzała jego mama, jako opiekun ustawowy niepełnoletniego dziecka. Po uzyskaniu pełnoletniości przez brata zarząd nad odziedziczonym majątkiem automatycznie przypadnie Pana bratu.

Rozporządzanie majątkiem zmarłego bez stwierdzenia nabycia spadku

Dopóki nie przeprowadzi Pan procedury stwierdzenia nabycia spadku po ojcu (tak jak opisałam to powyżej), żadne z Państwa (włącznie z mamą) nie ma prawa rozporządzać majątkiem zmarłego, czyli obecnie w grę nie wchodzi żadna sprzedaż nieruchomości przez kogokolwiek. Dopiero gdy będą Państwo dysponować stosownym potwierdzeniem nabycia spadku po ojcu, będą mogli Państwo założyć sprawę do sądu o dział spadku połączony z podziałem majątku małżeńskiego Pana rodziców.

Zasadniczo do majątku wspólnego małżonków – zgodnie z wolą ustawodawcy – należą przedmioty majątkowe nabyte przez obojga małżonków lub jednego z nich w czasie trwania wspólności ustawowej, chyba że dany przedmiot z mocy ustawy należy do majątku osobistego małżonka (art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – dalej: K.r.o.).

Zapewne Pan wie, że przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (np. mieszkanie kupione przed ślubem) należą do majątku osobistego małżonka, ale jeżeli mieszkanie zostało nabyte w okresie trwania małżeństwa dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny, należy ono wspólnie do obojga małżonków i podlega podziałowi jako majątek wspólny bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe (wspólność małżeńska czy intercyza).

Czy do masy spadkowej wlicza się majątek osobisty?

Jak wynika z powyższych przepisów i informacji przesłanych przez Pana w pytaniu, przedmiotowe mieszkanie było majątkiem osobistym Pana ojca, więc po jego śmierci weszło do spadku i zostanie w całości podzielone między spadkobierców. Jeśli Pana ojciec z matką byli współwłaścicielami nieruchomości, to do masy spadkowej wejdzie jedynie 1/2 mieszkania, właścicielką drugiej połowy cały czas pozostaje bowiem Pana mama.

Po przeprowadzeniu sprawy spadkowej o stwierdzenie nabycia spadku sąd wyda postanowienie, w którym określi udział każdego spadkobiercy w spadku po zmarłym ojcu. Następnie w trakcie postępowania o podział spadku sąd określi, kto otrzyma całą nieruchomość na własność z obowiązkiem lub też bez obowiązku spłaty pozostałych spadkobierców. Sąd może również nakazać sprzedaż nieruchomości i podział uzyskanej kwoty między spadkobierców.

Tak jak napisałam powyżej, do czasu przeprowadzenia sprawy spadkowej, a następnie podziału majątku po ojcu, Pana mama nie może sprzedać samochodu bez zgody Pana i Pana rodzeństwa, ponieważ obecnie są Państwo jego współwłaścicielami.

Komu przysługują pieniądze z polisy na życie po śmierci ojca - dzieciom czy żonie?

Wskazanie uprawnionego do wypłaty środków z zawartego ubezpieczenia na życie jest rozporządzeniem ubezpieczonego na wypadek śmierci. Zgodnie z art. 831 § 1 K.c. ubezpieczony może wskazać uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia na wypadek jego śmierci. Ponadto zgodnie z art. 831 § 3 K.c. suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym.

Jeżeli ubezpieczony nie wskazał uposażonego (albo uposażony zmarł przed ubezpieczonym), wówczas świadczenie przysługuje innym osobom uprawnionym wskazanym w ogólnych warunkach ubezpieczenia; zwykle dotyczy to następujących osób (w kolejności):

Jak zatem wynika z powyższego, skoro polisa została wypłacona Pana matce, znaczy to, że Pana ojciec wskazał Pana mamę jako tę osobę, której będzie przysługiwało świadczenie po jego śmierci, mimo że uposażonym jest Pana brat. Jak już napisałam powyżej, suma ubezpieczenia przypadająca uprawnionemu nie należy do spadku po ubezpieczonym, tym samym nie ma Pan ani inny spadkobierca żadnych praw do tej polisy. Pana ojciec mógł wskazać jeszcze za życia w testamencie, że pieniądze z polisy po jego śmierci mają być przeznaczone na edukację dla najmłodszego syna, jednakże – jak wynika z Pana pytania – ojciec testamentu nie pozostawił.

Przykłady

Konflikt w rodzinie Nowaków

Po śmierci pana Jana Nowaka, rodzina stała przed problemem podziału mieszkania, które pozostawił. Pan Jan nie zostawił testamentu, więc majątek miał być podzielony równo między wdowę a troje dzieci. Jednakże, najstarsza córka chciała zatrzymać mieszkanie dla siebie, obiecując spłacić rodzeństwo. Pozostałe dzieci nie zgadzały się z jej propozycją, co doprowadziło do sporów i konieczności mediacji sądowej.

Sprzedaż samochodu bez zgody

Rodzeństwo Kowalskich po śmierci ojca dowiedziało się, że ich matka sprzedała jego cenny zabytkowy samochód. Bracia byli zaskoczeni i niezadowoleni, ponieważ samochód miał dużą wartość sentymentalną i żadne z nich nie wyraziło zgody na sprzedaż. Sprawa skomplikowała się, gdyż matka działając bez formalnego potwierdzenia nabycia spadku, naruszyła prawa pozostałych spadkobierców. Rozwiązanie tej sytuacji wymagało interwencji prawnika.

Wykorzystanie środków z polisy

Po śmierci pana Michała, jego żona wykorzystała środki z jego polisy ubezpieczeniowej, które miały być przeznaczone na edukację ich najmłodszego syna. Ponieważ ubezpieczony nie określił w dokumentach, jak środki mają być użyte po jego śmierci, a polisa nie weszła do masy spadkowej, matka legalnie mogła użyć tych środków według własnego uznania. Ta sytuacja wywołała dyskusje w rodzinie na temat moralności i prawnych aspektów takich decyzji.

Podsumowanie

Dziedziczenie majątku po zmarłym ojcu bez testamentu może prowadzić do wielu komplikacji prawnych i rodzinnych. Ważne jest, aby wszyscy spadkobiercy uzyskali formalne potwierdzenie nabycia spadku, co umożliwi im legalne zarządzanie majątkiem. W przypadkach braku zgody co do podziału, zaleca się skorzystanie z mediacji sądowej lub konsultacji z prawnikiem, aby uniknąć długotrwałych konfliktów i zapewnić sprawiedliwy podział majątku.

Oferta porad prawnych

Potrzebujesz pomocy prawnej w sprawie spadku? Skorzystaj z naszej oferty porad prawnych online i profesjonalnie przygotowanych pism, aby bezpiecznie i sprawnie zarządzać majątkiem spadkowym. Zapewniamy wsparcie ekspertów i dostosowane rozwiązania do Twojej sytuacji. Aby skorzystać z naszych usług, opisz swój problem w formularzu pod artykułem.