Dziedziczenie po dziadkach - jak zabezpieczyć majątek przed zachowkiem dla wnuków?

Czy wnuki mogą żądać zachowku po śmierci dziadków?

Kwestia zachowku została uregulowana w przepisach art. 991–1011 Kodeksu cywilnego (K.c.). Zachowek jest to część spadku należna osobom najbliższym zmarłego niezależnie od tego, kto został przez niego powołany do spadku w testamencie. Ustanowienie prawa do zachowku opiera się na założeniu, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swoim najbliższym.

W praktyce zachowek może być egzekwowany wtedy, gdy zmarły pozostawił testament, w którym albo w ogóle pominął osoby najbliższe, albo zapisał im zbyt małą część majątku. Problem zachowku nie istnieje, gdy osoby do niego uprawnione otrzymają w spadku po zmarłym lub w formie darowizny część majątku równą lub wyższą od tej, jaka należałaby się im z racji zachowku.

Zgodnie z art. 991 § 1 K.c.: „zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom itp.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.

I tutaj dochodzimy do sedna sprawy. O zachowek mogą wystąpić nie tylko dzieci spadkodawcy, ale i jego wnuki, o ile dziecko spadkodawcy nie dożyło do śmierci spadkodawcy, np. tak jak to jest w Pani przypadku: córka umiera przed rodzicami, a więc w jej miejsce wchodzą jej zstępni (czyli dzieci, wnuki itp.).

Oznacza to, że dwoje dzieci zmarłej córki będą mogły po śmierci Pani i Pani męża (każdego oddzielnie) domagać się zachowku od obdarowanego (jeśli Pani podaruje synowi cały swój majątek) lub spadkobiercy testamentowego (jeśli Pani i mąż spiszecie testamenty na rzecz syna).

Jak uchronić się przed wypłatą zachowku?

Prawo polskie przewiduje trzy możliwości, żeby uchronić się przed wypłatą ewentualnego zachowku. Są to:

1. Umowa dożywocia (art. 908 § 1 K.c.)

Umowa dożywocia jest najlepszym sposobem, żeby uchronić się przez wypłatą zachowku. Według art. 908 § 1 K.c.: „jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie (umowa o dożywocie), powinien on, w braku odmiennej umowy, przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym”.

Stosownie do art. 908 § 2 K.c.: „jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku, użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia”.

Z przepisów K.c. wynika, że strony umowy dożywocia mogą swobodnie kształtować treść obowiązków nakładanych na nabywcę nieruchomości w związku z umową dożywocia. W umowie dożywocia strony same określają, co należy rozumieć pod pojęciem dożywotniego utrzymania. Dopiero w braku postanowień umownych wchodzą obowiązki określone w art. 908 K.c.

Umowa dożywocia nie jest bezpłatnym przysporzeniem (darowizną) i dlatego, jeżeli zostanie zawarta, wnuki nie będą mogli żądać zachowku od wartości nieruchomości zbytej na syna rzecz tą umową (co miałoby miejsce w przypadku zwykłej darowizny czy dziedziczenia testamentowego).

Wartości nieruchomości przeniesionej przez spadkodawcę na nabywcę w zamian za dożywotnie utrzymanie, tj. w wykonaniu umowy dożywocia, nie dolicza się do substratu zachowku. Dożywocie jest umową wzajemną i odpłatną, więc również przy liberalnym ujmowaniu darowizny w rozumieniu przepisów o zachowku nie może ona mieć znaczenia z tego punktu widzenia. Tak też stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z 19 lipca 2006 r. (sygn. akt VI ACa 99/2006).

Pozbawienie spadkobiercy prawa do zachowku

2. Wydziedziczenie spadkobiercy, tj. pozbawienie go prawa do zachowku

Wydziedziczenie jest uregulowane w art. 1008 K.c. Zgodnie z tym przepisem: „spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawnieni:

1) wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych”.

Jak wynika z przytoczonego przepisu, wydziedziczenie może zostać dokonane jedynie w testamencie. Nieważność tego dokumentu pociąga za sobą nieważność wydziedziczenia.

Ważność i skuteczność wydziedziczenia zależy od:

• dokonania go w ważnym testamencie – jeżeli testament będzie z jakiejkolwiek przyczyny nieważny, to pociągnie to za sobą nieważność wydziedziczenia;
• dokonania wydziedziczenia z przyczyn określonych w art. 1008 K.c. – jeżeli wydziedziczenie zostanie dokonane z innych przyczyn, to będzie nieważne;
• nieprzebaczenia osobie uprawnionej do zachowku przez spadkodawcę.

To, czy oświadczenie o wydziedziczeniu jest ważne i skuteczne, ocenia sąd, np. w postępowaniu o zapłatę zachowku.

Przyczyny wydziedziczenia

Artykuł 1008 K.c. zawiera szczegółowe oraz wyczerpujące wyliczenie przyczyn wydziedziczenia. Jak zatem należy rozumieć i interpretować wydziedziczenie? Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy, w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza prowadzenie wbrew woli spadkodawcy nagannego trybu życia (przykładowo: alkoholizm, narkomania). Podkreślić należy, że ustawową przyczyną wydziedziczenia jest postępowanie wbrew woli spadkodawcy i w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego w sposób uporczywy. Przesłanka ta jest spełniona, gdy zachowanie wydziedziczonego bądź jest długotrwałe, bądź wydziedziczony dopuszcza się wielokrotnie nagannych zachowań. Zdarzenie o charakterze jednorazowym czy stany krótkotrwałe nie uzasadniają wydziedziczenia spadkobiercy.

Oceny, kto jest osobą najbliższą spadkodawcy – w ramach przesłanki dopuszczenia się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci – należy dokonywać z uwzględnieniem okoliczności konkretnej sprawy. Nie można określić jakiegokolwiek zamkniętego katalogu takich osób. Umyślność przestępstwa oznacza, że zamiar sprawcy ukierunkowany był na jego popełnienie, a zatem przestępstwo nie było przypadkowe.

W pojęciu uporczywego zaniedbywania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. obowiązków alimentacyjnych czy obowiązku opieki nad spadkodawcą) mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (tak: wyrok Izby Cywilnej SN z 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000).

Stosownie do art. 1009 K.c.: „przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu”. Nie musi ona zostać wyraźnie podana, ale treść testamentu powinna umożliwiać ustalenie tej przyczyny. Wydziedziczenie jest nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu, nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005, LexPolonica nr 390926).

W kwestii wydziedziczenia należy pamiętać, że samo wskazanie w testamencie, iż spadkodawca wydziedzicza spadkobiercę, i podanie przyczyny wydziedziczenia nie jest wystarczające dla skuteczności wydziedziczenia. Dla skuteczności wydziedziczenia konieczne jest, aby przyczyny będące podstawą wydziedziczenia istniały w rzeczywistości.

Jeżeli więc spadkodawca w testamencie wydziedzicza jakąś osobę, lecz wskazane przez niego w testamencie przyczyny nie mają faktycznie miejsca, to wówczas wydziedziczenie nie będzie skuteczne i osoba według testamentu wydziedziczona będzie mogła skutecznie ubiegać się o zachowek.

Oprócz tego zgodnie z art. 1011 K.c.: „zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę”. Czyli jeżeli Pani wydziedziczy wnuków, a oni mają dzieci, to tym dzieciom należy się zachowek, który by przypadł osobie wydziedziczonej.

Zrzeczenie się dziedziczenia po dziadkach

3. Zrzeczenie się przez wnuków (o ile są pełnoletnie) dziedziczenia po śmierci Pani i Pani męża

Zrzeczenie takie może być dokonane wyłącznie przez umowę w formie aktu notarialnego. Według art. 1048 K.c.: „spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego”.

Stosownie do art. 1049 § 1 K.c.: „zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej”. Według § 2 tego art. „zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku”.

Do zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia konieczna jest wola zarówno spadkodawcy, jak i spadkobiercy.

Wydaje się, że najlepszym sposobem w Pani sprawie, aby syn uniknął spłaty wnuków w przyszłości, jest spisanie z synem umowy dożywocia, która daje mu 100% gwarancji ochrony przed zachowkiem.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/2000
3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 sierpnia 2005 r., sygn. akt. VI ACa 302/2005

Nie znalazłeś odpowiedzi na swoje pytania? Opisz nam swoją sprawę wypełniając formularz poniżej  ▼▼▼ Zadanie pytania do niczego nie zobowiązuje.